Zamonaviy ota-onalar rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga yordam berishning samarali usullarini tobora ko‘proq izlamoqdalar. Ilmiy asoslangan yondashuvlar orasida ABA-terapiya – xulq-atvorning amaliy tahlili alohida o‘rin tutadi. Ushbu metodika butun dunyoda qo‘llaniladi va autizm spektrining buzilishi, nutq rivojlanishining kechikishi va boshqa qiyinchiliklari bo‘lgan bolalar bilan ishlashda o‘z samaradorligini isbotladi.
ABA-terapiya bosqichma-bosqich quriladi: birlamchi tashxisdan to real hayotda ko‘nikmalarni mustahkamlashgacha. Bolaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, ish yumshoq, bosqichma-bosqich ketayotganini tushunish muhim.
ABA terapiyasi nima va u nima uchun samarali?
ABA-terapiya – bu xulq-atvorni tahlil qilishga asoslangan usullar tizimi. Asosiy g‘oya shundan iboratki, agar rag‘batlar va oqibatlar to‘g‘ri tuzilgan bo‘lsa, har qanday xatti-harakatni o‘zgartirish mumkin. Bola uchun shunday sharoit yaratiladiki, unda istalgan harakat ijobiy natija bilan mustahkamlanadi, istalmagan narsa esa asta-sekin yo‘qoladi.
Usulning samaradorligi o‘nlab yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Autizm bilan og‘rigan ko‘plab bolalar muntazam mashg‘ulotlar tufayli gapira boshlaydilar, his-tuyg‘ularini ifodalashni, tengdoshlari bilan muloqot qilishni, maishiy vazifalarni bajarishni va jamiyatda o‘zlarini ishonchli his qilishni o‘rganadilar.
1-bosqich. Birlamchi diagnostika
Mashg‘ulotlarga kirishishdan oldin bolani batafsil tekshirish o‘tkaziladi. Mutaxassis ota-onalar bilan muloqot qiladi, anamnez yig‘adi, xulq-atvorini kuzatadi. Maqsad – bolada qanday ko‘nikmalar allaqachon shakllangan, qaysilari yetishmayapti va nima qiyinchilik tug‘dirayotganini tushunish.
Odatda quyidagilar tahlil qilinadi:
- nutq darajasi;
- ijtimoiy ko‘nikmalar;
- o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish;
- xulq-atvor xususiyatlari;
- iltimoslar va ko‘rsatmalarga munosabat bildirish.
Ushbu ma’lumotlar asosida individual dastur – o‘ziga xos rivojlanish xaritasi tuziladi.
2-bosqich. Maqsadlarni belgilash
Keyingi qadam – maqsadlarni aniqlash. Ular qisqa va uzoq muddatli bo‘ladi. Masalan:
- bolani so‘z yoki imo-ishora bilan suv so‘rashga o‘rgatish;
- boshqa bolalar bilan o‘ynash ko‘nikmasini shakllantirish;
- bir faoliyatdan ikkinchisiga o‘tishda jazavalar sonini kamaytirish.
Maqsadlar o‘lchovli va real bo‘lishi muhim. Jarayon muntazam ravishda kuzatib boriladi va zarur hollarda dasturga tuzatishlar kiritiladi.
3-bosqich. Birinchi mashg‘ulotlar
Mashg‘ulotlar individual tarzda o‘tkaziladi. Mutaxassis oddiy ko‘rsatmalardan foydalanib, tinch muhitda ishlaydi. Har bir to‘g‘ri javob yoki harakat rag‘batlantiriladi: tabassum, maqtov, o‘yinchoq yoki shirinlik. Shu tariqa ijobiy motivatsiya shakllanadi.
Usullarga quyidagilar kiradi:
- diskret sinovlar – bolaga savol yoki iltimos berilib, aniq javob kutiladigan mashqlar;
- vizual ko‘rsatmalar – kartochkalar, rasmlar, imo-ishoralar;
- murakkab amallarni kichik qadamlarga ajratish.
4-bosqich. Ko‘nikmalarni kengaytirish
Bola oddiy topshiriqlarni ishonch bilan bajara boshlagach, mutaxassis dasturni asta-sekin murakkablashtiradi. Ko‘nikmalar turli vaziyatlarda mustahkamlanadi: uyda, maktabda, sayrda.
Bu yerda umumlashtirish ustida ishlash muhim: agar bola onasidan suv so‘rashni o‘rgangan bo‘lsa, u otasi yoki o‘qituvchisi bilan ham shunday qila olishi kerak.
5-bosqich. Ijtimoiy o‘zaro aloqa
ABA terapiyasining asosiy yo‘nalishlaridan biri bolani boshqa odamlar bilan muloqot qilishga o‘rgatishdir. Asta-sekin guruh mashg‘ulotlari, rolli o‘yinlar, muloqot vaziyatlari kiritiladi. Bola o‘qiydi:
- salomlashmoq;
- o‘yinchoqlarni bo‘lishish;
- yordam so‘rash;
- minnatdorchilik bildirmoq
Bu ko‘nikmalar jamoada o‘zingizni ishonchliroq his qilishga yordam beradi va moslashish qiyinchiliklarini kamaytiradi.
6-bosqich. Ota-onalar bilan ishlash
ABA terapiyasi oilaning ishtirokisiz mumkin emas. Ota-onalarga kundalik hayotda ko‘nikmalarni qanday mustahkamlash, qanday rag‘batlantirishlardan foydalanish, nomaqbul xatti-harakatlarga qanday munosabat bildirish kerakligi tushuntiriladi.
Yaqinlari qanchalik faol ishtirok etsa, bola yangi ko‘nikmalarni shunchalik tez o‘zlashtiradi. Ba’zida mutaxassislar ota-onalar o‘zlarini ishonchliroq his qilishlari uchun treninglar o‘tkazadilar.
7-bosqich. Natijalarni mustahkamlash va nazorat qilish
Yakuniy bosqich – olingan ko‘nikmalarni mustahkamlash. Mutaxassis jarayonni baholaydi, dasturga tuzatishlar kiritadi va bolani yangi sharoitlarga moslashtirishga yordam beradi: maktabga kirish, tengdoshlari bilan muloqot qilish, murakkabroq vazifalarni o‘zlashtirish.
Natijalar mashg‘ulotlarning muntazamligi va bolaning individual xususiyatlariga bog‘liq. Ammo tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ABA terapiyasi qanchalik erta boshlansa, muvaffaqiyatli moslashish imkoniyati shunchalik yuqori bo‘ladi.
Haqiqiy dastur namunasi
Jarayonning amalda qanday ko‘rinishini tushunish uchun soddalashtirilgan misol keltiramiz.
1-2-hafta: bolani stol atrofida bir necha daqiqadan o‘tirishga, oddiy iltimoslarga («koptokni ber») javob berishga o‘rgatiladi. Hamkorlikni kuchaytirmoqda.
1-2 oy: dastlabki muloqot ko‘nikmalari yoki iltimos qilish imo-ishoralari shakllantiriladi, o‘yin ko‘nikmalari mustahkamlanadi.
3-6 oy: bola maishiy harakatlarni bajarishni o‘rganadi – qo‘llarini yuvish, o‘yinchoqlarini taxlash.
Bir yildan so‘ng: barqaror muloqot ko‘nikmalari paydo bo‘ladi, bola boshqa bolalar va kattalar bilan muloqot qila oladi.
ABA terapiyasini qayerda olish mumkin
Farzandingiz uchun professional yordam izlayotgan bo‘lsangiz, zamonaviy usullar va individual yondashuvdan foydalanadigan mutaxassislarga e’tibor qarating.
👉 ABA-terapiya xizmati haqida batafsil ma’lumotni bu yerdan olishingiz mumkin
ABA-terapiya – bu bir martalik muolaja emas, balki sabr-toqat va ishtirokni talab qiladigan tizimli ishdir. Ammo aynan shunday yondashuv bolani bosqichma-bosqich muhim ko‘nikmalarga o‘rgatish, uning hayotini yanada qulaylashtirish va rivojlanish uchun yangi imkoniyatlar ochish imkonini beradi.
Jarayonga jalb qilingan ota-onalar nafaqat o‘zgarishlarning guvohi, balki faol ishtirokchisiga ham aylanadi. Bola esa ishonch bilan muloqot qilish, o‘rganish va hayotdan zavqlanish imkoniyatiga ega bo‘lgan to‘laqonli kelajakka ega bo‘ladi.
