Ota-onalar farzandlari uchun mutaxassislarni nima uchun izlashadi?
Ko‘pchilik ota-onalar shunday vaziyatga duch kelishadiki, bola tengdoshlaridan kechroq gapira boshlaydi, talaffuz qilishda qiynaladi yoki xulq-atvorida o‘ziga xosliklar paydo bo‘ladi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: kimga murojaat qilish kerak? Ko‘pincha logoped haqida eshitamiz, chunki aynan shu mutaxassis an’anaviy ravishda nutq bilan ishlaydi. Biroq, so‘nggi yillarda yana bir yo‘nalish – ABA-terapiya tez-tez yangramoqda. To‘g‘ri yo‘lni tanlash uchun Toshkentdagi logoped ABA mutaxassisidan nimasi bilan farq qilishini va har birining yordami qachon eng samarali bo‘lishini tushunish muhimdir.
Logoped kim va u nima bilan shug‘ullanadi?
Logoped vazifalari
Logoped – bu nutq va uning buzilishi bilan shug‘ullanadigan mutaxassis. Uning asosiy maqsadi bolani tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish, so‘z boyligini oshirish, so‘z birikmalari va bog‘lanishli iboralar tuzishga o‘rgatishdir.
Logoped nafaqat nutqning tovush tomoni ustida, balki uni tushunish ustida ham ishlaydi. Agar bola ko‘p so‘zlarni bilsa, lekin gaplarni to‘g‘ri tuza olmasa, mutaxassis asta-sekin grammatik ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Logopedga murojaat qilinadigan muammolarga misollar
- bola tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilsa («r,» «sh,» «l» va h.k.);
- nutq rivojlanishining kechikishi;
- so‘z boyligining kambag‘alligi;
- grammatik qiyinchiliklar;
- duduqlanish yoki nutq ravonligining boshqa buzilishlari.
Toshkentdagi logoped turli usullardan foydalanadi: artikulyatsion gimnastika, logopedik massaj, o‘yin mashqlari, she’r va tez aytishlarni o‘qish. Bularning barchasi bolaning tezroq muloqot qila boshlashi va o‘zini ishonchli his qilishiga qaratilgan.
ABA mutaxassisi kim?
ABA terapiyasining mohiyati
ABA (Applied Behavior Analysis) – amaliy xulq-atvor tahlili. Bu xulq-atvorning qanday shakllanishi va mustahkamlanishi haqidagi ilmiy ma’lumotlarga asoslangan metodikadir. ABA mutaxassisi nafaqat nutq bilan, balki umuman xulq-atvor bilan ham ishlaydi.
Asosiy maqsad bolani ijtimoiy va kommunikativ ko‘nikmalarga o‘rgatish, nomaqbul xatti-harakatlarni bartaraf etish va foydali odatlarni mustahkamlashdir.
ABA mutaxassisi kerak bo‘lganda
Ota-onalar ko‘pincha quyidagi hollarda ABA-terapevtga murojaat qilishadi:
- autizm va rivojlanishning boshqa buzilishlarida;
- agar bola iltimoslarga va aytilgan nutqqa e’tibor bermasa;
- tajovuzkor yoki o‘zini o‘zi nobud qiluvchi harakatlar sodir etganda;
- maishiy ko‘nikmalarni rivojlantirish zarur bo‘lganda: kiyinish, ovqatlanish, gigiyena;
- agar bola tengdoshlari bilan o‘ynamasa, ijtimoiy qoidalarni tushunmaydi.
Toshkentdagi ABA-terapiya bosqichma-bosqich kerakli xulq-atvor modellarini shakllantirishga va bolani atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishga o‘rgatishga yordam beradi. Bu haqda batafsil ma’lumotni xizmat sahifasida o‘qishingiz mumkin: Toshkentda ABA-terapiya.
Logoped va ABA mutaxassisi o‘rtasidagi farq nimada?
Ikkala mutaxassis ham bolalarga yordam berayotgan bo‘lsa-da, ularning yondashuvlari turlicha.
Ishning asosiy fokusi
- Logoped nutqni rivojlantirishga e’tibor qaratadi: tovushlar, so‘zlar, grammatika, bog‘lanishli nutq.
- ABA terapevti kengroq ishlaydi: muloqot, xulq-atvor, ijtimoiy va maishiy ko‘nikmalar.
Usullar
- Logoped til, nafas olish, eshitish va nutq motorikasi uchun mashqlarni qo‘llaydi.
- ABA mutaxassisi rag‘batlantirish tizimi, xatti-harakatlarni tahlil qilish, ko‘nikmani bosqichma-bosqich taqsimlash va bosqichma-bosqich o‘rganishdan foydalanadi.
Natijalar
- Logoped bilan mashg‘ulotlardan so‘ng bola aniqroq gapiradi, so‘z boyligini oshiradi, osonroq muloqot qiladi.
- ABA terapiyasidan so‘ng bola yanada mustaqil va muloqotchan bo‘ladi, ijtimoiy qoidalarga o‘rgatiladi, nomaqbul xatti-harakatlar kamayadi.
Logoped va ABA-terapevtni birlashtirish mumkinmi?
Amaliyotda ko‘pincha bolaga ikkala mutaxassis ham kerak bo‘ladi. Toshkentdagi logoped nutqni yo‘lga qo‘yishga yordam beradi, ABA mutaxassisi esa bu ko‘nikmalarni real vaziyatlarda mustahkamlaydi: bolani iltimos qilish, ota-onasi yoki tengdoshlari bilan muloqot qilish uchun so‘zlardan foydalanishga o‘rgatadi.
Masalan, logoped bolaga «koptok» so‘zini talaffuz qilishni o‘rgatgan bo‘lsa, ABA-terapevt bola haqiqatan ham o‘ynashni xohlaganida bu so‘zni ishlatishga yordam beradi. Shu tariqa mutaxassislar bir-birini to‘ldiradi.
Birinchi navbatda kimga murojaat qilishni qanday bilish mumkin
Logoped uchun holatlar
Agar bola gapirsa, lekin tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilsa, gaplarni tuzmasa, qo‘shimchalarni chalkashtirsa, logopeddan boshlash kerak.
ABA mutaxassisi uchun holatlar
Agar bola umuman gapirmasa, o‘ziga qaratilgan nutqni tushunmasa, o‘zini tajovuzkor yoki yopiq tutsa – unda ABA-terapevt ustuvor hisoblanadi.
Universal yechim
Ko‘p hollarda ikkala mutaxassis ishlaydigan markazga murojaat qilgan ma’qul. Qo‘shma dastur kompleks natijani ta’minlaydi: nutqni tuzatish va xulq-atvorni shakllantirish parallel ravishda sodir bo‘ladi.
Toshkentda mutaxassislar ishining xususiyatlari
Toshkentda nutqida nuqsoni bo‘lgan va rivojlanishida o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lgan bolalarga yordam taklif qiluvchi markazlar soni ortib bormoqda. Toshkentdagi logoped ko‘pincha nutqqa urg‘u berib, yakka tartibda ishlaydi. ABA-terapevtlar jamoada ishlaydi: mutaxassis, supervizor, ba’zan tyutor.
Malakaga e’tibor berish muhim. Haqiqiy logoped pedagogik yoki defektologik ma’lumotga ega. ABA-terapevt zamonaviy usullarni bilishi va amaliy tajribaga ega bo‘lishi kerak.
Tanlashda ota-onalarga maslahatlar
Mutaxassisning tajribasini o‘rganing. Ta’lim, ish staji, ota-onalarning fikr-mulohazalarini aniqlashtiring.
Ustuvorlikni aniqlang. Agar vazifa nutqni yaxshilash bo‘lsa, Toshkentdagi logoped birinchi tanlov bo‘ladi. Agar xulq-atvor va ijtimoiylashuv ABA bo‘lsa.
Yordamni kechiktirmang. Mashg‘ulotlar qancha erta boshlansa, natija shuncha yuqori bo‘ladi.
Kuchlarni birlashtiring. Bola bilan mutaxassislar jamoasi shug‘ullanganida eng yaxshi natijalarga erishiladi.
Logoped va ABA-terapevt o‘rtasidagi tanlov har doim ham bir xil emas. Har bir mutaxassis o‘z vazifalarini hal qiladi va ko‘pincha bolaga ikkalasining ham yordami kerak bo‘ladi. Asosiysi, qiyinchiliklar o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketishini kutmaslik kerak. Zamonaviy metodikalar bolaning nutqi, xulq-atvori va hayot sifatini sezilarli darajada yaxshilash imkonini beradi.
Agar siz Toshkentda ABA-terapevt izlayotgan bo‘lsangiz, dastur haqida batafsil ma’lumotni bu yerda olishingiz mumkin: Toshkentda ABA-terapiya.
