Autizm – bu shunchaki xulq-atvor xususiyatlari emas. Bu murakkab holat bo‘lib, bunda idrok etish, qayta ishlash va tashqi ta’sirlarga javob berish buziladi.
RAS bilan ko‘plab bolalar tashvish, yuqori qo‘zg‘aluvchanlik, uyqu bilan bog‘liq qiyinchiliklar va hissiy portlashlarga duch kelishadi.
Bunday hollarda shifokorlar ba’zan autizmni tinchlantiruvchi – asab tizimini barqarorlashtirishga va bolaning hayotini qulayroq qilishga yordam beradigan dori-darmonlarni buyurishadi.
Tinchlantiruvchi dorilar qachon tayinlanadi
Autizmda tinchlantiruvchi vositalarni qo‘llash har doim individual yondashuvni talab qiladi.
Odatda ular quyidagi ko‘rinishlar kuzatilganda ko‘rib chiqiladi:
- kuchli xavotir yoki vahima reaksiyalari;
- o‘ziga yoki boshqalarga nisbatan tajovuzkorlik;
- uyquning yaqqol buzilishi;
- doimiy qo‘zg‘alish, qichqiriqlar, harakat giperfaolligi;
- ichki zo‘riqish bilan bog‘liq o‘rganish va moslashishdagi qiyinchiliklar.
Shuni tushunish muhimki, tinchlantiruvchi vositalar autizmni davolamaydi va xulq-atvor terapiyasining o‘rnini bosmaydi, lekin boshqa usullar yordam bermaganda vaqtinchalik yordam bo‘lishi mumkin.
Sedativ dorilar qanday ta’sir qiladi
Ta’sir mexanizmi dori guruhiga bog‘liq, lekin hammasining maqsadi bir xil – asab tizimining haddan tashqari faolligini kamaytirish.
Ba’zi dorilar tormozlovchi neyromediatorlar (masalan, GAMK) ishlab chiqarilishini kuchaytiradi, boshqalari serotonin va dofamin almashinuviga ta’sir qilib, kayfiyatni barqarorlashtirishga yordam beradi.
To‘g‘ri tanlangan dozada bola xotirjamroq bo‘ladi, ta’limga yaxshiroq javob beradi, diqqatni jamlash va atrofdagilar bilan muloqot qilish qobiliyati oshadi.
Tinchlantiruvchi vositalarning asosiy guruhlari
Zamonaviy tibbiyot turli xil yondashuvlardan foydalanadi – yumshoq o‘simlik vositalaridan tortib retseptli dori vositalarigacha.
- Fitoterapiya va tabiiy preparatlar
Dastlabki bosqichlarda ko‘pincha o‘simliklardan olingan yumshoq vositalar buyuriladi:
valeriana, melissa, arslonquyruq, magniy B6, glitsin.
Ular qaramlikni keltirib chiqarmaydi va xavotirning yengil shakllarida yoki uyqu buzilishida qo‘llaniladi.
- Sedativ ta’sirga ega nootroplar
Ba’zi nootrop dorilar (masalan, pantogam, fenibut) yengil tinchlantiruvchi ta’sirni kognitiv funksiyalarni qo‘llab-quvvatlash bilan birlashtiradi.
Agar diqqat, nutq va o‘rganishni yaxshilash kerak bo‘lsa, ular tayinlanadi.
- Antipsixotiklar va anksiolitiklar
Faqat psixiatr nazorati ostida yaqqol namoyon bo‘lgan alomatlar – tajovuzkorlik, o‘z-o‘zini yo‘q qiluvchi xatti-harakatlar, kuchli xavotirda qo‘llaniladi.
Bu guruhga serotonin va dofamin miqdoriga ta’sir etuvchi preparatlar kiradi. Ular bola va oilaning hayotini sezilarli darajada osonlashtirishi mumkin, ammo doimiy nazoratni talab qiladi.
Nima uchun dorilar terapiyaning asosi emas
Doimiy uzilishlar va uyqusiz tunlardan charchagan ko‘plab ota-onalar tezkor yechim izlaydilar.
Biroq, tinchlantiruvchi vositalar chiqish yo‘li emas, balki faqat boshqa usullar bilan birgalikda qo‘llanilishi kerak bo‘lgan qo‘llab-quvvatlash vositasidir.
Dori-darmonlar bilan davolash xulq-atvor va sezgi mashg‘ulotlari bilan birgalikda olib borilganda eng katta samaraga erishiladi.
Shunday qilib, ABA Mehr markazida ABA-terapiya – bolaga muloqot qilish, o‘z-o‘zini nazorat qilish va atrofdagilar bilan o‘zaro ta’sir qilishni o‘rganishga yordam beradigan ilmiy jihatdan tasdiqlangan usul tuzatish ishlarining asosi bo‘lib qolmoqda.
Bunday hollarda yumshoq dorilar faqat hissiy shovqinni kamaytiradi va miyaga yangi ma’lumotlarni yaxshiroq qabul qilish imkonini beradi.
Dori-darmonlarga muqobil – sensor integratsiya
Har doim ham yechim dorixonada emas.
Ba’zida asabiylashish, xavotirlanish va g‘azablanish hissiy zo‘riqish – miya sezgi a’zolaridan keladigan signallarni noto‘g‘ri qabul qilganda yuzaga keladi.
Bu yerda sensor integratsiya mashg‘ulotlari yordam beradi.
Ular davomida bola tovushlarni, teginishlarni, harakatlarni vahimaga tushmasdan qabul qilishni o‘rganadi.
Asta-sekin miya to‘g‘ri reaksiyalarni shakllantiradi va tinchlantiruvchi vositalarga bo‘lgan ehtiyoj kamayadi yoki umuman yo‘qoladi.
ABA Mehr mutaxassislarining ta’kidlashicha, bir necha oylik muntazam sensor mashg‘ulotlardan so‘ng ko‘plab bolalar kamroq xavotirga tushishadi va dori-darmonlarsiz diqqatni jamlash qobiliyatiga ega bo‘lishadi.
Ota – onalar uchun nima muhim?
Dorilarni o‘zingiz buyurmang.
Hatto «yumshoq» o‘simlik vositalari ham boshqa dorilar yoki moddalar almashinuvi xususiyatlari bilan birgalikda nojo‘ya reaksiyalarni keltirib chiqarishi mumkin.
Tezkor effektni kutmang.
Ko‘pchilik tinchlantiruvchi dorilar asta-sekin, 5-10 kun ichida ta’sir qila boshlaydi.
Keskin bekor qilinmasin.
Simptomlarning qaytishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun faqat shifokor nazorati ostida qabul qilishni to‘xtatish mumkin.
Xulq-atvorni kuzatish.
Har qanday o‘zgarishlar – uyquchanlik, sustlik, tajovuzkorlik, befarqlik – dozani yoki preparatni qayta ko‘rib chiqish uchun sabab bo‘ladi.
Korreksion mashg‘ulotlarni davom ettirish.
Dori-darmonlar faqat qulay muhit yaratadi, ammo ijtimoiy va kognitiv ko‘nikmalarni rivojlantirishning o‘rnini bosa olmaydi.
Xavfsizlik va nojo‘ya ta’sirlar
Zamonaviy tinchlantiruvchi dorilar sinchkovlik bilan sinovdan o‘tkazilmoqda, ammo ularning ham nojo‘ya ta’sirlari bo‘lishi mumkin:
- lanjlik, bosh og‘rig‘i, og‘iz qurishi, konsentratsiyaning pasayishi.
- Shuning uchun dozani tanlash faqat bolani dinamikada kuzatuvchi psixiatr yoki nevrolog tomonidan amalga oshirilishi kerak.
- Ba’zi dorilar nootroplar, vitaminlar yoki antikonvulsantlar bilan mos kelmasligi mumkin, bu esa mustaqil qabul qilishni ayniqsa xavfli qiladi.
Kompleks yondashuv – muvaffaqiyat garovi
ABA Mehr mutaxassislarining asosiy vazifasi bolani shunchaki «tinchlantirish» emas, balki uning xavotirlanish sababini tushunishdir.
Ba’zida g‘azablanish ortida stress emas, balki nutqni tushunmaslik, og‘riq, qo‘rquv yoki haddan tashqari charchash yotadi.
Kuchlanish manbai bartaraf etilganda, xatti-harakatlar tabiiy ravishda normallashadi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, uchta yo‘nalish birlashtirilganda eng yaxshi natijaga erishiladi:
- Xulq-atvor korreksiyasi (ABA-terapiya);
- Sensor integratsiya;
- Zarur bo‘lganda – yumshoq dori-darmon yordami.
Bunday yondashuv dori-darmonlarga qaram bo‘lmagan holda barqaror, uzoq muddatli natija beradi.
Autizmda tinchlantiruvchi vositalar, agar ular aql bilan va mutaxassis nazorati ostida qo‘llanilsa, foydali vosita bo‘lishi mumkin.
Asosiysi, ulardan sehrli tabletka izlamaslik kerak.
Haqiqiy o‘zgarishlar bolaning o‘rganishi, sensor moslashuvi va hissiy rivojlanishi qo‘llab-quvvatlanganda sodir bo‘ladi.
Dori-darmonlar esa bu yo‘lda faqat yordamchi bo‘lib, rivojlanish mumkin bo‘lgan sharoitlarni yaratadi.
