Bola gapirmaganda, ota-onalar ko‘pincha nimadan boshlashni bilmaydilar. Ba’zida u hamma narsani tushunadi, lekin xohish, his-tuyg‘u yoki iltimosni ifodalay olmaydi. Bu bolada ham, kattalarda ham ko‘z yoshlari va jazavaga olib keladi. Bunday vaziyatda PECS nutq kechikishida yaxshi ishlaydi: vizual kartochkalar orqali muloqotni ishga tushiradigan va asta-sekin ovozli nutqqa olib keladigan muqobil aloqa tizimi.
PECS nima va u nima uchun kerak?
PECS (Picture Exchange Communication System) tizimi 1980-yillarda paydo bo‘lgan va tezda autizm va aqliy zaif bolalar uchun vizual aloqa standartiga aylandi. Uning g‘oyasi oddiy: bola kerakli narsa tasvirlangan kartochkani narsa yoki harakatning o‘ziga almashtiradi. Shu tariqa «istak → xabar → natija» aloqasi shakllanadi. Aynan shuning uchun PECS nutq kechikishida jazavalar sonini kamaytirishga va ma’noli aloqa urinishlari sonini ko‘paytirishga yordam beradi.
Nima uchun bu usul ZPRda samarali hisoblanadi?
Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar ko‘pincha rasmlar bilan fikrlaydilar. Vizual format xavotirni kamaytiradi: bola so‘zsiz ham uni eshitishlarini tushunadi. Amaliyotda bu quyidagilarni beradi:
- kamroq frustratsiya va chaqnashlar;
- muloqotda ko‘proq tashabbuskorlik;
- vizual so‘rovning mantiqiy davomi sifatida birinchi tovushlar va so‘zlar;
- barqaror «gapirish» motivatsiyasi, chunki muloqot ishlay boshlaydi.
PECS mashg‘ulotlari ABA-terapiya bilan to‘ldirilganda, ayniqsa yaqqol natija bo‘ladi – sayt orqali ro‘yxatdan o‘tsangiz, xizmatga chegirma olasiz.
Olti qadam: ta’lim qanday quriladi
- Usul tizimli va oldindan aytib berish mumkin – bu uni bola va ota-onalar uchun qulay qiladi.
- Ayirboshlash: bola kartochkani uzatadi – buyumni oladi.
- Umumlashtirish: faqat bitta katta odam bilan muloqot qilishni o‘rganmaydi.
- Tanlash: bir nechta kartochkalar orasidan (pechene/olma) tanlaydi.
- Iboralar: sodda konstruksiyalar tuzadi «Men sharbat xohlayman.»
- Javoblar: «Nimani xohlaysan?,» «Qayerda…?»
- Izohlar: «Menga yoqadi,» «Qara, it,» «Qattiq.»
Har bir bosqichda PECS nutq kechikishida motivatsiya (istalgan narsani olish) va tuzilmani (aniq qoidalar) birlashtiradi, bu esa rasmlardan so‘zlarga o‘tishni tezlashtiradi.
PECS va sensorli integratsiya: nima uchun bu birgalikda ishlaydi
Nutqdagi qiyinchiliklarning bir qismi hissiy zo‘riqish natijasidir: miya tovushlarni, teginishlarni, yorug‘likni noto‘g‘ri filtrlaydi. Shuning uchun sensor integratsiya bo‘yicha parallel mashg‘ulotlar umumiy zo‘riqish darajasini pasaytiradi, diqqatni yaxshilaydi va muloqot uchun zamin yaratadi. Bolaga sensor jihatdan qulay bo‘lsa, kartochkalar tezroq idrok etiladi va nutqiy urinishlar tezlashadi.
Uyda qo‘llash: usulni hayotga qanday tatbiq etish mumkin
PECS – bu «stol ustidagi mashg‘ulot» emas, balki oddiyroq yashash usulidir. Kartochkalarni maishiy ssenariylarga joylashtiring:
- Ovqat: kartochkalar yordamida ichimlik/taom tanlash.
- To‘plamlar: «kofta,» «etik,» «sayr» – harakatlar ketma-ketligi.
- O‘yinlar: «pazl,» «mashinka,» «yana» – so‘raymiz, o‘zgartiramiz, sharhlaymiz.
- Rejim: ertalab va kechqurun uchun vizual jadvallar.
Asosiy qoida: agar bola kartochka bilan murojaat qilgan bo‘lsa, darhol natijani bering. Shunday qilib, muloqot ishlaydi degan ishonch mustahkamlanadi. Aynan kundalik hayotda PECS nutq kechiktirilganda tezroq jarangli bo‘g‘inlar va so‘zlarga aylanadi.
Odatiy xatolar va ularni qanday oldini olish mumkin
- Kartochkalar «o‘yinchoq» kabi. Yechim: maqsadga muvofiq foydalanamiz – faqat so‘rov/javob uchun.
- Motivatsiya yo‘q. Haqiqatan ham kerakli buyumlar va harakatlarni tanlang.
- Juda murakkab kartochkalar. Yuqori chastotali ehtiyojlardan boshlang: ovqat, sevimli o‘yin, «yana,» «yordam.»
- Kamdan kam takrorlanadi. Muloqot kuniga o‘nlab marta sodir bo‘lishi kerak – qisqa, tabiiyki, turli kontekstlarda.
- Nutqqa o‘tish yo‘q. Jumla bosqichlarida kartochkani talaffuz qilish va tovush/so‘zni takrorlashga undash bilan mustahkamlang.
Mutaxassislarning roli va dasturning ABA Mehrdagi ko‘rinishi
ABA Mehr PECSda xulq-atvor tahlillari logoped bilan hamkorlikda olib boriladi. Dastur quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- motivatsiya va vizual muloqotga tayyorlikni dastlabki baholash;
- kartochkalarni tanlash (birinchi – eng kerakli predmetlar);
- ota-onalarni o‘qitish – ko‘nikmani uyga o‘tkazish yo‘qotishlarsiz amalga oshirilishi uchun;
- taraqqiyot monitoringi: so‘rovlar chastotasi, kartochkalarning xilma-xilligi, bo‘g‘inlar/so‘zlarning paydo bo‘lishi;
- kartochkalardan nutqqa o‘tish rejasi (yo‘l-yo‘riqlar, aks-sado nutqi, kartochkani so‘z bilan almashtirish).
Bunday format nutqni kechiktirishda PECSni tarqoq texnika emas, balki kommunikatsiyani ishga tushirishning yagona trayektoriyasining bir qismiga aylantiradi.
Tez-tez beriladigan savollarga javoblar
PECS nutqni «muzlatib qo‘ymaydimi»?
Yo‘q. Aksincha, PECS muloqot qo‘rquvini bartaraf etib, tovushlar va so‘zlarni talaffuz qilishdagi to‘siqni kamaytiradi.
Dastlabki natijalarga qancha vaqt qoldi?
Ko‘pchilikda – ma’noli almashinuvgacha 2-3 hafta. Dastlabki so‘zlargacha bo‘lgan muddat yosh, sensor va kognitiv omillarga bog‘liq.
Gadjetlar kerakmi?
Laminatsiyalangan kartochkalar va papkalar yetarli. Raqamli ilovalarni keyinroq, bola qog‘oz ilovalardan barqaror foydalanganda ulash mumkin.
Autizmsiz mos keladimi?
Ha. Bu usul ZRR, ZPRR, Daun sindromi, alaliyada – nutq uchun ko‘prik kerak bo‘lgan hamma joyda samarali hisoblanadi.
Usul «ishlaganini» qanday bilish mumkin
Taraqqiyot belgilari: bola tobora ko‘proq almashinuvni o‘zi boshlaydi, 2-3 ta kartochkadan birini tanlaydi, ko‘nikmani yangi kattalarga o‘tkazadi, imo-ishoralar/tovushlarni qo‘shadi, so‘zga taqlid qilishga harakat qiladi. Uzilishlar chastotasi pasayadi va o‘zaro ta’sir oldindan aytib bo‘ladigan bo‘ladi. Bu shuni anglatadiki, PECS nutq kechikishida o‘z vazifasini bajaradi – nutq va ijtimoiy aloqa eshigini ochadi.
Nutq kechikishidagi PECS – bu shunchaki rasmlar to‘plami emas. Bu bolani tushunarli tarzda so‘rash, tanlash, sharhlash va asta-sekin gapirishga o‘rgatishning tizimli usulidir. ABA-terapiya (sayt orqali yozilganda chegirma bilan) va sensor integratsiya bilan birgalikda usul barqaror natija beradi: kamroq stress, ko‘proq muloqot va birinchi ishonchli so‘zlar.
