Autizmni zamonaviy davolash dori-darmon terapiyasiga emas, balki xatti-harakatlarni tizimli tuzatish va ko‘nikmalarni rivojlantirishga asoslangan. Autizm odatiy ma’noda kasallik emas – bu neyrorivojlanishning buzilishi bo‘lib, unda muloqot, nutq, ijtimoiy o‘zaro ta’sir va idrok buziladi. Terapiyaning asosiy maqsadi autizmni «davolash» emas, balki bolaga moslashish va o‘z salohiyatini ochishga yordam berishdir.
Autizmni davolashning ilmiy asoslari
Bugungi kunda kasallikning o‘zini bartaraf etadigan dori vositalari mavjud emas. Dori-darmonlar faqat yondosh holatlar – xavotir, giperaktivlik, uyqu buzilishini tuzatish uchun ishlatiladi.
Xulq-atvor va tuzatish terapiyasi asosiy rol o‘ynaydi, uning samaradorligi Amerika Psixiatriya Assotsiatsiyasi va Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan tasdiqlangan.
Asosiy ilmiy tan olingan yondashuvlar:
- ABA-terapiya (Applied Behavior Analysis) – xulq-atvorning amaliy tahlili;
- TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children) – tizimli ta’lim;
- PECS (Picture Exchange Communication System) – muloqotni rivojlantirish uchun kartochkalar almashinuvi;
- sensor integratsiya – sensor aloqalarni tiklash va o‘ta sezuvchanlikni pasaytirish;
- logopedik va defektologik tuzatish – nutq va kognitiv funksiyalarni rivojlantirish.
ABA terapiyasi – autizmni davolashda asosiy usul
ABA (Applied Behavior Analysis) – xulq-atvorni tuzatishning ilmiy asoslangan usuli. U butun dunyoda autizmni davolash dasturlarining asosi sifatida qo‘llaniladi.
Usulning mohiyati qanday stimullar ma’lum bir xatti-harakatni keltirib chiqarishini tahlil qilish va rag‘batlantirish tizimi orqali ijobiy reaksiyalarni shakllantirishdir.
Faktlar:
- ABA samaradorligi 500 dan ortiq ilmiy tadqiqotlarda isbotlangan;
- haftasiga 20-40 soatlik tizimli mashg‘ulotlarda bola yangi ko‘nikmalarni 4-6 baravar tezroq o‘zlashtiradi;
- usul nutq, ijtimoiylashuv, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish va his-tuyg‘ularni nazorat qilishni yaxshilashga yordam beradi.
ABA Mehr markazida terapiya individual dasturga tayangan holda amalga oshiriladi: o‘qituvchi ko‘nikmalarning asosiy darajasini belgilaydi va oila ishtirokida bosqichma-bosqich rivojlanishni yo‘lga qo‘yadi.
Autizmni davolashda sensor integratsiya
Autizm bilan og‘rigan ko‘plab bolalar tovushlar, hidlar, teginishlarni idrok etishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Bu sensor disfunksiya – miya sezgi a’zolaridan keladigan signallarni noto‘g‘ri qabul qiladi.
Sensor integratsiya usuli bu jarayonlarni normallashtirishga qaratilgan.
Asosiy vazifalari:
- sensor ortiqcha yuklamani kamaytirish;
- diqqatni jamlash qobiliyatini rivojlantirish;
- harakatlar koordinatsiyasi va muvozanatni yaxshilash;
- stressga chidamlilikni oshirish.
Mashg‘ulotlar arg‘imchoqlar, koptoklar, muvozanatlagichlar, teksturali panellar ishlatiladigan jihozlangan sensorli xonalarda o‘tkaziladi. Metodika muntazam ravishda qo‘llanilganda 70-80% hollarda samaradorlikni ko‘rsatdi.
Batafsil – sensorli integratsiya sahifasida.
Kombinatsiyalangan tuzatish dasturlari
Autizmni zamonaviy davolash kamdan-kam hollarda bitta usul bilan cheklanadi.
Optimal natijalarga bir nechta yo‘nalishlarni birlashtirish orqali erishiladi:
- ABA-terapiya asosiy xulq-atvor vositasi sifatida;
- asab tizimining moslashuvi uchun sensor integratsiya;
- logopedik va defektologik mashg‘ulotlar;
- hissiyotlarni boshqarish uchun o‘yin va art-terapiya.
Kompleks yondashuv shunchaki «ko‘nikmalarni o‘rgatish» emas, balki barqaror xulq-atvor modellarini shakllantirish imkonini beradi. Bu xavotirni kamaytiradi, diqqatni jamlashni yaxshilaydi va tabiiy muloqotga yordam beradi.
Erta diagnostika – muvaffaqiyatning hal qiluvchi omili
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki: agar tuzatish mashg‘ulotlari uch yoshgacha boshlansa, bolaning rivojlanishi 40-50% hollarda me’yorga yaqinlashishi mumkin.
Erta diagnostika quyidagilarga imkon beradi:
- muloqot va sensorikadagi og‘ishlarni o‘z vaqtida aniqlash;
- ikkilamchi buzilishlar rivojlanishining oldini olish;
- oila va mutaxassislarga yuklamani kamaytirish.
Aynan shuning uchun ABA Mehr rivojlanishni erta baholash dasturini amalga oshiradi, shundan so‘ng autizmni davolashning individual strategiyasi tanlanadi.
Autizmni davolashda oilaning o‘rni
Terapiya mutaxassis xonasi bilan cheklanmaydi.
Ota-onalar uyda ishlashni davom ettirish uchun xulq-atvorni tuzatish asoslarini o‘rganadilar. Bu natijalarning barqarorligini ta’minlaydi: bola o‘z harakatlariga bir xil javob oladi va yangi xatti-harakatlarni tezroq o‘zlashtiradi.
Muvaffaqiyat formulasi:
- mutaxassis + ota-ona + muntazamlik = bolaning rivojlanishi.
Nima uchun ABA Mehr
ABA Mehr markazi sertifikatlangan xulq-atvor tahlilchilari, defektologlar va logopedlarni birlashtiradi. Barcha dasturlar xalqaro standartlar asosida tuzilgan, biroq O‘zbekiston voqeligiga moslashtirilgan.
Markaz yondashuvining afzalliklari:
- autizmni davolashning individual dasturi;
- har 3 oyda dinamikani kuzatish;
- har bir bosqichda ota-onalarning ishtiroki;
- bosimsiz yumshoq sensorli usullar;
- dalillar bazasi va kuzatiladigan natija.
Autizmni davolash – bu mo‘jizaviy dori topish emas, balki bolaning xatti-harakatlari, his-tuyg‘ulari va atrof-muhiti bilan tizimli ishlashdir.
ABA, sensor integratsiya va fanlararo tuzatishga asoslangan zamonaviy usullar bolalarga o‘rganish, o‘ynash, o‘zini ifoda etish va ilgari juda murakkab tuyulgan dunyoda o‘zini xavfsiz his qilish imkonini beradi.
