RASda kasb tanlash: qiziqishdan haqiqiy ishga
RASda kasb tanlash test va so‘rovnomalardan emas, balki kuzatishdan boshlanishi kerak. Bolaga aynan nima quvonch va xotirjamlik olib kelishini tushunish muhim. Ba’zida bu yolg‘iz qolish va aniq harakatlarni bajarish mumkin bo‘lgan faoliyatdir. Ba’zan – vizual idrok yoki tahliliy yondashuvni talab qiladigan ish.
Psixologlar RAS bilan og‘rigan odamlarga mos keladigan bir nechta kasb turlarini shartli ravishda ajratib ko‘rsatadilar:
- Rutinlashtirilgan va tuzilgan – arxivchi, shaxsiy kompyuter operatori, dasturiy ta’minot testchisi, laborant.
- Vizual-kreativ – dizayner, 3D modellashtirish bo‘yicha rassom, fotograf.
- Texnik va muhandislar – yig‘uvchi, mexanik, elektronchi, dasturchi.
- Xizmat ko‘rsatuvchi va maishiy xodimlar – novvoy, bog‘bon, qo‘l mehnati ustasi, qadoqlovchi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, autizmli o‘smirlar ko‘pincha tafsilotlarga e’tibor va izchillik talab qilinadigan sohalarda yuqori samaradorlikni namoyish etadilar.
Kasbdan muhimroq bo‘lgan ko‘nikmalar
RASda kasbga o‘rgatish har doim ma’lum bir mutaxassislikdan emas, balki asosiy hayotiy ko‘nikmalardan boshlanadi. Ularsiz jamoaga moslashish, qoidalarga rioya qilish va vazifalarni bajarish mumkin emas.
Tayyorgarlikning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- ish kuni tartibini tushunish;
- o‘zini o‘zi tashkil etish ko‘nikmalari (o‘z vaqtida kelish, ko‘rsatmalarni bajarish);
- rahbar va hamkasblar bilan muloqot qilish;
- puldan, jamoat transportidan, telefondan foydalanish;
- shaxsiy gigiyenaga rioya qilish.
Ko‘pgina mutaxassislarning ta’kidlashicha: kasbiy bilimlar emas, balki aynan maishiy va ijtimoiy ko‘nikmalar to‘siqqa aylanadi. Shuning uchun savodli tayyorgarlik – bu shunchaki kasbga o‘rgatish emas, balki hayotni har tomonlama mashq qildirishdir.
Vizual va bosqichma-bosqich o‘rganish
RAS bilan kasallangan o‘smirlar uchun muvaffaqiyatning asosiy omili tuzilma hisoblanadi. Hamma narsa tushunarli va oldindan aytib bo‘ladigan bo‘lishi kerak: nima qilish kerak, qachon va nima uchun.
Quyidagilar yaxshi ishlaydi:
- vizual yo‘riqnomalar va kartochkalar;
- ikonkalar bilan bir kunlik jadvallar;
- aniq harakatlarni ko‘rsatuvchi videodarslar;
- ishdagi vaziyatlarni tahlil qilish uchun «agar – u holda» jadvallari.
Masalan, agar o‘smir ustaxonada ishlayotgan bo‘lsa, oldindan sxema tuzish foydalidir: «agar asbob tushib ketsa – ko‘tar va joyiga qo‘y,» «agar biror narsa chiqmasa – instruktorni chaqir.» Bu xavotirni kamaytiradi va ishonchni shakllantiradi.
Mehnat motivatsiyasi qanday shakllanadi?
RAS bilan og‘rigan odamlarda motivatsiya kamdan-kam hollarda «o‘zini anglash» kabi mavhum maqsadlardan kelib chiqadi. Ko‘pincha u aniq va tushunarli natijalar bilan bog‘liq: maqtov, o‘zingiz biror narsa sotib olish imkoniyati, barqaror tartib.
O‘qishga bo‘lgan qiziqishni saqlab qolish uchun quyidagilar muhim:
- muvaffaqiyatlarni mustahkamlash (masalan, «yutuqlar portfoliosi»ni yuritish);
- mehnatning aniq foydasini ko‘rsatish;
- «yomon» kabi tanqid va baholardan qochish – yaxshisi, «boshqacha qilib ko‘raylik» deyish kerak.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 16-17 yoshga kelib barqaror mehnat motivatsiyasi shakllanadigan RAS bilan kasallangan o‘smirlar balog‘at yoshida uch baravar ko‘proq barqaror ish topadilar.
Murabbiylik va moslashuv
Ustoz bilan ishlash moslashishning samarali usullaridan biri. Ustoz nafaqat kasb o‘rganishga, balki ijtimoiy qoidalarni tushunishga ham yordam beradi: qanday salomlashish, qanday yordam so‘rash, qanday «yo‘q» deyish.
Muvaffaqiyatli dasturlarda murabbiylik ikki bosqichga bo‘linadi:
- Simulyator yoki o‘quv maydonchasida o‘rganish – o‘smir haqiqiy muhit bosimisiz ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi.
- Haqiqiy sharoitlarda amaliyot o‘tash – xulq-atvorni mustahkamlash, jamoa bilan tanishish, xatolarni tahlil qilish.
Asta-sekin o‘tish stressni kamaytiradi va barqaror odatlarni shakllantirishga yordam beradi.
Raqamli kasblar: yangi imkoniyat
Zamonaviy texnologiyalar RAS bo‘lgan odamlar uchun yangi istiqbollarni ochmoqda. Kompyuter bilan bog‘liq kasblar ko‘pincha bashorat qilish qobiliyati va aniq algoritmlari tufayli juda mos keladi.
Masalan:
- dasturiy ta’minotni testdan o‘tkazish;
- ma’lumotlarni tahlil qilish;
- tasvirlar bilan ishlash;
- sifat nazorati.
Ko‘pgina kompaniyalar autizm bilan kasallangan odamlarni ishga joylashtirish uchun maxsus dasturlarni joriy etishmoqda. Ular orasida SAP, Microsoft, IBM bor. Ularning ta’kidlashicha, RAS bilan kasallangan xodimlar tafsilotlarga e’tibor qaratishni talab qiladigan vazifalarda ajoyib konsentratsiya va aniqlikni namoyish etadilar.
Ota-onalar va o‘qituvchilarning roli
Kasbga yo‘l oiladan boshlanadi. Ota-onalar nafaqat yordam berishlari, balki mustaqillik uchun joy berishlari kerak. Bola sekin harakat qilsa yoki xato qilsa ham, darhol aralashmaslik kerak.
Pedagoglar, o‘z navbatida:
- darslarga amaliy hayot bilan bog‘liq topshiriqlarni kiritish;
- mavhum muvaffaqiyatlarga emas, balki aniq harakatlarga qiziqishni rag‘batlantirish;
- ko‘nikmalar uyda ham mustahkamlanishi uchun ota-onalar bilan hamkorlik qilish.
Har bir kichik yutuq mustaqillik sari qo‘yilgan qadamdir.
Mehnat orqali ijtimoiy integratsiya
RAS bilan kasallangan odam uchun ish nafaqat daromad manbai, balki jamiyatning bir qismi bo‘lish usuli hamdir. Mehnat orqali daxldorlik hissi shakllanadi, muloqot doirasi paydo bo‘ladi, o‘z-o‘zini baholash o‘sadi.
Integratsiya yumshoq o‘tishi uchun tushunarli va xavfsiz sharoitlar yaratish muhim:
- jamoa qoidalarini oldindan tushuntirishi;
- jadvalda keskin o‘zgarishlarga yo‘l qo‘ymaslik;
- yangi muhitga moslashishga vaqt bermoq
To‘liqsiz bandlik ham muhim tajriba. U insonga o‘zini kerakli va mustaqil his qilishga yordam beradi.
Muvaffaqiyatli moslashuvga misollar
Turli mamlakatlarda RAS bilan og‘rigan odamlarga kasbni egallashga yordam beradigan dasturlar mavjud. Masalan:
- Kanadada autizm bilan kasallangan baristalar ishlaydigan kafelar tarmog‘i yaratilgan. Ular mijozlar bilan muloqot qilishni va buyurtmalar hisobini yuritishni o‘rganmoqdalar.
- Yaponiyada Toyota zavodlari RAS bilan kasallangan xodimlarni yig‘ish liniyalariga qabul qiladi, u yerda detallarga e’tibor yuqori baholanadi.
- Germaniyada «Auticon» dasturi mavjud bo‘lib, uning doirasida autistlar IT-maslahatchilar sifatida faoliyat yuritadi.
Bu misollar kasbiy ta’lim utopiya emas, balki to‘laqonli hayotga olib boradigan haqiqiy yo‘l ekanligini ko‘rsatadi.
Asosiysi – tashxisni emas, salohiyatni ko‘rish
RASdagi kasblar bir nechta yo‘nalishlar bilan chegaralanmaydi. Asosiysi, «oson ish» qidirish emas, balki inson o‘zining kuchli tomonlarini ro‘yobga chiqara oladigan ish topishdir. Kimdadir bu aniqlik, kimdadir vizual fikrlash, kimdadir qonuniyatlarni payqash qobiliyati.
Hayotiy kasblarni tizimli o‘rgatish nafaqat ma’lum bir hunarni o‘zlashtirish, balki ichki ishonch karkasini qurish imkonini beradi. Inson: «Men qila olaman,» «Men uddalayman,» «Mening mehnatim ahamiyatga ega,» deb tushuna boshlaydi.
